Ζάμαντας – Πεντάπολη Σερρών .Ιδιαίτερο και ξεχωριστό έθιμο, της εορτής της Ζωοδόχου Πηγής από την Πεντάπολη νομού Σερρών. Την ημέρα αυτή, το λαϊκό πανηγύρι που λαμβάνει χώρα στην πλατεία της Πεντάπολης, ανοίγει πάντα με το χορό του «Ζάμαντα» κατά τη διάρκεια του οποίου χορεύουν όλοι γέροι και νέοι και τελειώνει όταν κάποιος, συνήθως από τους προύχοντες φωνάζει: Αϊντε κάηκαν τ’ αρνούδια (αρνιά). Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι κάτοικοι με τους φιλοξενούμενους πρέπει να πάνε για φαγητό και το απόγευμα να συνεχίσουν το γιορτασμό.

Για τις ρίζες του εθίμου αυτού και ιδιαίτερα του χορού «Ζάμαντα» υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Σε μία από αυτές η φαντασία των απλοϊκών κατοίκων της περιοχής έπλασε ένα μύθο. Δημιούργησε ένα φανταστικό αχόρταγο τέρας – δράκο, τη «Λάμια». Αυτή φύλαγε το «τρανό σουλνιάρ(ι)» δηλαδή μια πηγή νερού με βρύσες, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να φοβούνται να πάρουν νερό και να είναι έτσι καταδικασμένοι σε λειψυδρία. Έρχεται λοιπόν ο γενναίος ήρωας – το δυνατό παλικάρι – το αρχοντόπουλο της περιοχής – ο «Ζάμαντας» και σκοτώνει το θεριό την «Λάμια ή δράκο» και το πολύτιμο νερό πλημμυρίζει με ζωή τη γύρω περιοχή.

Μια άλλη εκδοχή που προκύπτει από την μελέτη της ιστορικής παράδοσης και τον πλούτο των δημοτικών τραγουδιών μας ως ελληνικό έθνος, μας παραπέμπει στις επικές διηγήσεις άλλων εθνών της ανατολής. Συναντούμε θέματα με μονομαχίες και σκληρές πάλες μεταξύ πατέρα και γιού ή αδελφιών που λόγω αιχμαλωσίας ή άλλων τραγικών και δύσκολων συνθηκών που επικρατούσαν δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους και μονομαχούσαν μέχρι θανάτου του ενός. Στα ακριτικά τραγούδια, επίσης έχουμε τον θάνατο του Διγενή μετά από σκληρή πάλη με τον Χάρο και άλλες παραλλαγές τέτοιων τραγουδιών όπως ‘’το πάλεμα του Τσαμαδού με τον γιο του’’.(Νικ. Γ. Πολίτης. Δημοτικά τραγούδια. Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού. Αθήναι, εκδόσεις Ιστορική Έρευνα). Πιθανόν το τραγούδι του ‘’Ζάμαντα’’ να αποτελεί μια παραλλαγή αυτών των τραγουδιών.

Ίσως όμως να αποτελεί και κάποιο παρόμοιο πραγματικό γεγονός που συνέβη στην περιοχή και έτσι θέλουν να το αισθάνονται, να το βιώνουν και να το μεταφέρουν από γενιά σε γενιά οι άνθρωποι του χωριού.

Μία εκδοχή που προέρχεται από διηγήσεις παλαιών κατοίκων φαίνεται να ενισχύει την άποψη αυτή. Έχει τις ρίζες της στην περίοδο παρακμής του Βυζαντίου και της κυριαρχίας των Οθωμανών. Όταν οι κάτοικοι του χωριού γιόρταζαν χορεύοντας και πανηγυρίζοντας μετά την Ανάσταση τον ερχομό της άνοιξης έτσι όπως συνήθιζαν να κάνουν πολλά χρόνια, τότε οι αλλόθρησκοι κατακτητές με διάφορα προσχήματα προκαλούσαν τους χριστιανούς δημιουργώντας πολλές φορές σοβαρά επεισόδια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να σταματούν οι θρησκευτικές και λαϊκές εκδηλώσεις «Χαλνούση του παναήρ(ι)» η προσμονή των οποίων και η προετοιμασία για αυτές ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για τη ζωή ολόκληρου του χωριού.

Κατά τη διάρκεια λοιπόν ενός τέτοιου μεγάλου πανηγυριού όλος ο κόσμος ήταν πιασμένος στο χορό «τρία κάτια χουρός γένουνταν» δηλαδή χόρευε τόσος κόσμος ώστε να έχουν σχηματιστεί τρεις ομόκεντρες κυκλικές σειρές με την ελπίδα πως αυτή τη φορά το πανηγύρι τους θα ολοκληρώνονταν έτσι όπως το ήθελαν. Ξαφνικά όμως αντιλαμβάνονται να ανηφορίζει και να πλησιάζει το βάρβαρο μπουλούκι των άπιστων Οθωμανών. Εξαγριωμένοι αυτοί χτυπώντας και βρίζοντας τους κατοίκους ήθελαν και πάλι να τους «χαλάσουν» τη γιορτή. Ήταν γνωστή αυτή η τακτική ορισμένων βαθμοφόρων Οθωμανών προς τους Χριστιανούς διαφόρων περιοχών με σκοπό να τους εξαναγκάσουν σε εξισλαμισμό ή να επωφεληθούν από αρπαγές φόρων και περιουσιών.

Να όμως που ένας λεβέντης δεν ανέχτηκε τις αφόρητες προκλήσεις και τραμπουκισμούς των απίστων και ξεπετάχτηκε μέσα από το πλήθος που ήταν συγκεντρωμένο – ένα δυνατό και ψυχωμένο παλικάρι. Ηταν γιος μιας χήρας μάνας και προτάχθηκε για να αναμετρηθεί στην προκλητική πρόσκληση του Οθωμανού αρχινταή που δρούσε στην περιοχή. Αυτός ο βάρβαρος Οθωμανός ήταν γνωστός, ή τον αποκαλούσαν με το όνομα «Ζάμαντα» (πιθανόν η ονομασία αυτή να προήλθε από τις οθωμανικές λέξεις Jantarma = χωροφύλακας και Jantarmalik = το επάγγελμα του χωροφύλακα – νταηλίκι – τραμπουκισμός).

Ζάμαντας – Πεντάπολη Σερρών

Άρχισαν τότε να χτυπιούνται κάτω από τα τρομαγμένα και ανήσυχα βλέμματα όλων και τις σπαρακτικές παρακλήσεις της μάνας. Ο αγώνας όμως ήταν άνισος για το νέο γιατί με δόλιο τρόπο (κρατούσε ο Ζάντας δεντρί ξεριζωμένο, λέει ο στίχος του τραγουδιού) κατάφερε να τον χτυπήσει θανάσιμα. Το τι επακολούθησε τότε μπορούμε να το φανταστούμε. Στην αρχή πανικός και ξεφωνητά του πλήθους, καθώς έβλεπαν το παλικάρι που ξεψυχούσε πλημμυρισμένο στα αίματα στη σπαρακτική αγκαλιά της μάνας του. Οι βάρβαροι αναστατωμένοι από την ανέλπιστη αυτή τη φορά εξέλιξη της επιδρομής τους αποχωρούσαν βιαστικά φοβούμενοι κάποιο επεισόδιο αντεκδίκησης.

Το σοβαρότατο και δυσάρεστο αυτό γεγονός μαθεύτηκε σε όλη την περιφέρεια και πιθανόν να αποτέλεσε αιτία για εντονότατες διαμαρτυρίες προς το Σουλτάνο της Υψηλής Πύλης. Για να αποφύγουν οι κατακτητές αντιδράσεις και επεισόδια παρεχώρησαν προς τους κατοίκους ιδιαίτερα προνόμια ελευθερίας, ιδιοκτησιών, φόρων κλπ. Από τότε αρχίζει για τον τόπο μια καλύτερη ζωή. (Η περιοχή σε απογραφές του 13ου – 14ου αιώνα έχει σημαντικό οικονομικό ενδιαφέρον και ειδικό ιδιοκτησιακό καθεστώς, έναντι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας).

Σε ανάμνηση της θυσίας του νέου και ως ελάχιστο φόρο τιμής οι άνθρωποι του χωριού μετέβαλαν τα συναισθήματά τους σε λόγο (τραγούδι), κίνηση και μελωδία προϊόντα της λαϊκής δημιουργίας. Έτσι η λαϊκή μούσα θέλοντας να υμνήσει το γενναίο παλικάρι δημιουργεί στίχους και τραγουδά το «Ζάμαντα».

Ζάμαντας – Πεντάπολη Σερρών

« Ο Υ Ζ Α Μ Α Ν Τ Α Σ »

Του παναϋρι γένιτι¹

μιγάλου παναϋρι.

Αράδα2 κάντιν3 άρχουντις

αράδα κι παπάδις.

Αράδα κι φτουχουλουγιά

στουν ήλιου, στουν προυσήλιου4.

Σν΄αράδα τ΄αρχουντόπουλα

μι χέρια σταυρουμένα.

Διψούν οι μάνις για νιρό

κι τα πιδιά για γάλα.

Όλνοι του Θιό παρακαλούν,

τουν Κύριου δοξάζουν.

Κύριι μην έρθει ου Ζάμαντας

χαλνά του παναϋρι.

Κι λόγου δεν επλήρουσι

κι συντυχιά δεν του’χι.

Κι ου Ζάμαντας απόφτασι5

σαν φίδι πυρουμένου.

Κρατεί δεντρί στου χέρι του

δεντρί ξιριζουμένου.

Βάζει τιλάλ(ι)6 κι φώναξι

στη μέσ(η) στου παναϋρι.

Ποιος είνι άξιους κι άγουρους,7

ποιος είνι παλικάρι.

να βγη για να παλαίψουμι

στη μέσ(η) στου παναϋρι.

Κανείς δεν ‘ πιλουγήθηκι8

Απ΄ όλ(ου) του παναϋρι.

Μόν΄ τσ΄ χήρας γιος ‘ πλουγήθηκι

τσ΄ χήρας του παλικάρι.

Ιβγήκι κι πινεύτικι9

μέσα στου παναϋρι.

Ιγώ μι άξιους κι άγουρους

Ιγώ ‘ μι παλικάρ,

να βγω για να παλαίψουμι

στη μέσ(η) στου παναϋρι.

Κάτσι πιδίμ΄ μη πιάνισι

μι Ζάμαντα μη βγαίνεις.

Ιψές10 κι σι ουνειρεύτηκα

χαμνό11 νειρου σι είδα.

Είδα τουν ουρανό θουλό

κι τ’ άστρα ματουμένα1.

Μι του θηρίου πιάστικι

μι του θηριό παλεύει.

Απ΄τα μαλλιά τουν άρπαξι

στα μάρμαρα τουν κρούει13.

Γιμίζ΄ου τόπους γαίματα

τα μάρμαρα κουμμάτια.

Κι η μάνα του τουν έκλιγι

κι μάνα του τουν λέει.

Δεν σ΄ ίλιγα ν-ιγώ, ν-ιγιέ μ΄

ν-ιγιέ μ΄ νι-παλικάρι μ΄,

μι Ζάμαντα μη πιάνιση,

σ΄του παναϋρ’ μη βγαίνεις

Γιατί πιδί μ΄ δεν μι άκουσις

του όνειρου που σ΄ είδα.

Έχασις τώρα τα νιάτα σου

και την παλικαριά σου.

¹ Γίνεται,2 Στη σειρά,3 Κάθονται ,4 Απέναντι στον ήλιο,5 Που έφτασε 6 Κήρυκα – τελάλη,7 Ανδρείος,8 Αποκρίθηκε,9Αυτοπροβλήθηκε – επαινεύτηκε10 Χτες,11 Κακό,12 Γεμάτα αίματα,13 Χτυπά.

Φωτογραφίες : Απόστολος Μελισσάς, Κώστας Κιοραποστόλης

Πηγή πληροφοριών:https://pol-pentapolis.gr/%CE%AE%CE%B8%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%AD%CE%B8%CE%B9%CE%BC%CE%B1/zamantas/?fbclid=IwAR0XYNtVl0yuY8Fua1GHeHyk-Yrx9XZqXOZYn2OAKl2mj9sCugQmypXelPY

Επιμέλεια άρθρου : Η ομάδα του syllogoi.com